عالم ذر و حکم عقل نسبت به آن

بدون تردید باید گفت زندگی با بدن مادری، اولین دوران زندگی هر انسانی نیست. هر کس که در این دنیا زندگی می کند، زندگی های دیگری نیز داشته و خواهد داشت. آنچه همه بدان معتقدیم، زندگی در جهان آخرت است. اما بحث فعلی ما در مورد جهان آخرت نیست. بلکه قصد داریم به عوالم قبل از این دنیا نظر کنیم.

همۀ انسان ها قبل از ورود به عالم دنیا، حداقل در دو عالم دیگر نیز زندگی کرده اند. این دو عالم عبارتند از:

– عالم ارواح

– عالم ذر

خصوصیت اصلی عالم ذر (یا بهتر بگوییم عوالم ذرّ) این است که روح انسان در آن عالم دارای بدنی ذرّه ای بوده است. به همین دلیل هم هست که به عالم ذرّ معروف شده است.

چه شد که به عالم ذر معتقد شدیم؟

شاید بتوان گفت که اعتقاد به عالم ذرّ از ویژگی های مختص مسلمانان است. دلیل این امر هم وجود آیاتی در قرآن کریم است که دلالت بر وجود عالم ذرّ می کند.

اصلی ترین این آیات، آیه 172 سوره اعراف می باشد:

وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی‏ آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى‏ شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلینَ.

و(به خاطر بیاور) زمانى را که پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذریه آنها را برگرفت؛ و آنها را گواه بر خویشتن ساخت؛ (و فرمود:) «آیا من پروردگار شما نیستم؟» گفتند: «آرى، گواهى مى‏دهیم!» (چنین کرد مبادا) روز رستاخیز بگویید: «ما از این، غافل بودیم؛ (و از پیمان فطرى توحید بى‏خبر ماندیم)»!

آیات دیگر:

آیات 60 و 61 سوره یس، آیه 56 سوره نجم، آیه 101 سوره اعراف، آیه 158 سوره انعام، آیه 11 سوره فصلت، آیه 30 سوره روم، آیه 7 سوره احزاب و چند آیه دیگر.

علاوه بر آیات فوق، روایات زیادی در منابع روایی شیعیان و اهل تسنن، وجود دارد که به صراحت بر وجود این عالم، تأکید می کنند.

آیا عالم ذر عقلی است؟

قبل از پاسخ به این سوال باید بدانیم که نسبت عقل با گزاره های اعتقادی، سه گونه است:

1- برخی گزاره ها را ثابت می کند.

2- برخی گزاره ها را نفی می کند. یعنی می گوید امکان ندارد.

3- نسبت به برخی گزاره های ساکت است. یعنی هیچ حکمی ندارد. چنین گزاره هایی را «فرا عقلی» می نامیم. عقل در مورد این امور، نه می گوید «حتما باید باشد» و نه می گوید «قطعا درست نیست». به تعبیر بهتر، اساسا عقل نمی تواند حرفی بزند. این گزاره ها، از دایره اثبات عقل خارج اند.

اکنون سوال این است که حکم عقل در مورد «عالم ذرّ» چیست؟

باید بگوییم که نسبت عقل با گزاره های عالم ذرّ یک نوع نیست، یعنی برخی گزاره های آن در محدوده اثبات عقل است، و برخی گزاره های آن در محدوده اثبات عقل نیست. (اگر چه توسط عقل درک می شوند)

توضیح بیشتر اینکه، عقل ممکن است بتواند ثابت کند که عالم ذرّ وجود ندارد. بدین معنی که «اعتقاد به عالم ذرّ» مخالف احکام بدیهی عقلی است. اگر عقل چنین حکمی دهد، از اساس بحث عالم ذرّ منتفی می شود. اما اگر نتواند چنین حکمی دهد، سایر گزاره های مرتبط با «عالم ذرّ»، دیگر ارتباطی با عقل ندارد. یعنی عقل نمی تواند با تکیه بر خودش درباره آن ها نظر دهد. همان طور که گفتیم این حرف بدین معنی نیست که این اعتقادات مخالف عقل هستند بلکه به این معنی است که عقل ساکت است. زیرا این ها «فرا عقلی» هستند. درست مانند اتفاقاتی که در قیامت خواهد افتاد، عقل نمی تواند بگوید که مثلاً جزئیات واقعه محشر چگونه است. نه اینکه این جزئیات مخالف عقل هستند بلکه به این معنا که خارج از محدوده اثبات عقلی (و نه درک عقلانی) هستند.

نتیجه

نتیجه حرف های ما این می شود که:

الف. اگر عقل بتواند ثابت کند که اعتقاد داشتن به وجود عالم ذرّ، مخالف احکام عقلی است و مثلا باعث می شود که 2×2 بشود 5، دیگر نمی تواند حرفی از این عالم زد.

ب. اگر عقل نتواند مورد الف را نشان دهد، از اینجا به بعد ساکت است. نه می تواند بگوید عالم ذرّ هست و نه می تواند بگوید نیست.

چه کسی می تواند بگوید عالم ذرّ وجود دارد؟

تنها کسانی می توانند از عالم ذرّ سخن بگویند که از عالم غیب خبر دارند. کسانی که خداوند به آن ها علومی مخصوص داده است. گفتیم که منشأ اعتقاد به عالم ذرّ هم قرآن است. در این مورد، قرآن کریم ما را از امور غیبی آگاه کرده است. جزئیات عالم ذرّ را هم عقل نمی تواند بگوید (مثلا کجا بوده است، کی بوده است و … ) و فقط رسولان الهی می توانند در مورد آن حرف بزنند.